Malo Bouëssel du Bourg

Skriver pe skrivagner ? Perak ?

Ne lavarfen ket ez eus ur brizhskrivagner eus ar skriver, met un diforc’h don zo, daoust ma n’eo ket aes merkañ ur vevenn rik etre an daou dermen koulskoude. Ar skriver a glask treuzkas ur gemennadenn sklaer a zo da bal dezhi kelaouiñ, displegañ, kendrec’hiñ... Eus kehentiñ ez eus anv. Testennoù ar skriver zo e servij ur pal diavaez : pedagogiezh, kelaouennerezh, politikerezh... Degas a ra respontoù. Komz a ra ar skriver ouzh meiz al lenner, ouzh e benn. E gemennadenn a zo endalc’het en e c’herioù. Al lenner ne gemer ket perzh er ster war sevel. N’eus netra hag a yafe en tu-hont d’ar gerioù. Klask a ra ar skriver bezañ komprenet dre vezañ ergorel¹. Gallout a ra tizhout kalon al lenner koulz hag e empenn met dre zor ar poell an hini e vo.
Labour ar skrivagner a zo disheñvel. En e frankiz e labour. Dizalc’h ha diere. Ne vez e servij pal diavez ebet. Komz a ra ar skrivagner diwar e zon-donañ, en un doare personel ha dangorel². Gallout a ra tizhout poell al lenner evel-just, met dre zorioù ar galon hag ar c’horf an hini e vo. Ober a ra gant danvez barzhoniel ar gerioù ha gant nerzh al lusk. Eus krouiñ ez eus anv ha n’eo ket eus kehentiñ nemetken. Ster un destenn lennegel n’eo ket klok. Degas a ra goulennoù nevez. Perzh al lennerien a zo a bouez-bras. Kengrouerien ez int. Un seurt emgav zo etre al lenner hag ar skrivagner. Ur c’hef dasson zo eus al lennegezh. Kement lenner zo a sav un oberenn disheñvel diwar ar memes testenn.
Daou hent zo neuze : ar skiant hag ar poell diouzh un tu, an ijin hag ar gizidigezh diouzh an tu all. Ledanaat ar bed anavezet diouzh un tu, ledanaat ar bed dianav diouzh an tu all. Displegañ pe ergerzhañ. Kompren pe santout. Pa glaskan ezteurel mennozhioù en ur respont d’ho koulennoù ez on skriver. Pa savan danevelloù pe barzhonegoù ez on skrivagner. N’eo ket ken enebet an daou hent-se evel-just. Alies e vez kontammet testenioù ar skriverien gant doareoù ar skrivagnerien (metaforennoù, henosiezh, lusk, munudoù, trivliadennoù…). An eskemm zo ken gwir all.
Setu erfin va respont : hervez ar pezh a skrivan e vezan skriver pe skrivagner a bep eil. Met ar pezh a gont ar muiañ evidon-me eo va labour skrivagner, rak el labour-se e kavan va levenez vrasañ.

1. Ergorel : Objectif.
2. Dangorel : Subjectif.

Skrivañ a rit danevelloù dreist-holl. Perak ?

N’eo ket kement-se an diouer a amzer vak, e-giz ma vez klevet alies. Gwir eo o deus an holl skrivagnerien vrezhonek ur vicher evit gounit o zamm bara. Met reoù zo, niverusoc’h-niverusañ, a skriv romantoù daoust pe zaoust. Ar re yaouank pergen. Din-me e plij ar stummoù berr, tostoc’h ouzh spered ar varzhoniezh. Un arz resis hag a c’houlenn kalz eo ar sevel danevelloù. E Frañs, hag e Frañs nemetken, e vez lakaet an danevelloù da arz bihan. Pa lenner Raymond Carver, Claire Keegan, Jorge Luis Borges, Maupassant, Anton Tchekhov pe Ronan Huon, n’heller ket bezañ a-du. Marteze ne ’m eus ket startijenn a-walc’h evit lakaat ur romant war ar stern. Ne lavaran ket ne rin ket, un dae e vefe, met aon am eus da gavout hir va amzer. Gwell eo ganin cheñch bed aliesoc’h…

Ur steuñv a savit a-raok kregiñ da skrivañ ?

Se zo hervez, met ral a wech. Ne blij ket din e vefe anavezet pep tra ganin a-barzh stagañ ganti. Poanius e kavan leuniañ gant frazennoù ur steuñvenn rakskrivet. Kalz muioc’h a blijadur am eus o tizoloiñ heuliad va istor bep ma ‘z an war-raok.
An amva hag al lusk a zo a bouez-bras. Santout a ran an amva, evel un notenn hir, a-raok kregiñ ganti, ha klask a ran chom feal dezhañ. An amva eo, dreist pep tra, a lak an danevell da chom en he sav, da’m soñj. Pouezusoc’h eget an itrik eo zoken.
Diouzh un tu an amva, ha diouzh an tu all ur fed bihan am eus bevet peurliesañ, ur munud gwir, un eñvorenn, a zasson ennon hag a glask e hent dindan zouar. Energiezh a-walc’h zo er munud-se evit ma savfe ur steuñvenn dioutañ. An danevell « Ar wagenn » da skouer, am eus savet he steuñvenn diwar daou fed gwir : unan eus va mibien a voe war-nes bezañ kaset gant ur wagenn ha beuziñ dre va faot hag unan eus va mignoned a zo deuet da vezañ chaman. Liammet start em eus an daou fed-se em danevell, daoust ma n’eus liamm ebet etrezo em buhez wir. Evel-se e c’hell un dra nevez dinodiñ.

Petra eo an talvoudusañ evidoc’h pa grouit tudennoù ?

Ne vez ket roet un deskriv klok eus an tudennoù en danevelloù. Ar pezh a vez diskuliet eus o c’horf pe eus o zemz-spered a zo liammet ouzh ezhommoù ar steuñvenn. Me a garfe, dre un toullad munudoù resis-kenañ, munudoù-diskuliañ, reiñ da grediñ ez int bev. Lagad faos ar vaouez en danevell « Dre brenestr ar gegin » a ziskouez ur gouli a c’hellfe displegañ e c’hoanta ar vaouez-se bezañ disi. Troad botinezet mouk ar serc’h, war « Enezenn an Agoni vat » a zo helavar drezañ e-unan. Al lodenn guzh a zo ken pouezus all evel-just. Lakaat a ra al lenner da gemer perzh oc’h ijinañ. C’hoari a ra pep hini gant an dianav.
A-wechoù e kemeran harp war dud a anvezan pe am eus anavezet. An dud wirion a zegas o c’hempoell naturel, met un diazez n’eo ken. A-wechoù n’eus gobari ebet, evel tudenn ar voraer war e leve en danevell « Ar weladenn ». Eno, an dudenn hag an amva a zo unan. Gwechoù all n’eo nemet c’hoantoù an dudenn a lakaan war wel, rak ar peurrest ne zegasfe netra. Erfin, klask a ran diskuilhañ ar pep retañ, hag an nebeutañ ar gwellañ.
Plijout a ra din enkorfañ va zudennoù ha reiñ ar gaoz dezho evel pa vefen-me un aktour. Mod-se e c’hellan dont da vezañ ur bugel (« Pri Touseg »), pe ur vaouez (« War un ton gaolviolin »)…

Temoù zo a blij deoc’h lakaat en ho istorioù ?

Ne labouran ket diwar demoù, gant aon e trofe an danevell da deorem, da arguzeg… Harp a gemeran war saviadoù kentoc’h. Dre ar saviadoù eo e pledan gant temoù zo. Bed an embregerezhioù, da skouer, am eus pledet gantañ dre saviadoù resis : bezañ ezfredet (« Huanadenn an ael »), pe mont war e leve (« Ar brezegenn kimiadiñ »)…

Alies e vez lâret ez eo poanius skrivañ. Evidoc’h ivez ?

Poanius eo din stagañ ganti. Met ur wech m’eo boulc’het an erv e vourran o skrivañ ha muioc’h-mui dre ma ’z an war-raok. E gor emañ an istor ennon. Ur prantad dougen eo. Soñjal a ran en danevell a-hed an devezh ha diouzh an noz a-wechoù ivez. Diflukañ a ra heuliadoù drezo o-unan, tamm-ha-tamm. Ne ’m eus ken da zirouestlañ ha da zibab. Diwaller ha gwarant ar c’hempoell ez on. Ar poent laouenaus eo pa teu lost an istor war va spered. Aze e kemer an danevell he ster leun.

Petra eo an diaesañ evidoc’h pa savit un istor ? Hag an aesañ ?

Ar yezh eo an diaesañ dre ma n’on ket brezhoneger a-vihanik. Goustadik-tre e skrivan, evel ur skultour kentoc’h eget ul livour. Adlenn a ran a vouezh uhel evit plaenaat traoù zo ha gwelaat lusk ar frazennoù. Klask a ran troc’hañ kement tra a zo diret. Evit an aesañ… N’eus netra ! N’eus netra aes a-benn ar fin. An adlenn klok kentañ marteze, prantad ar peurlipat. Ur seurt garedon eo…

Hag awen a gavit e levrioù skrivagnerien all a-wechoù ? Pe re ?

Marteze a-walc’h, met hep rat din, dre hentoù diemouez. Ne gav ket din em befe kavet va awen el levrioù. Ul lonker levrioù zo ac’hanon avat. Pa lennan e lakaan evezh ouzh micher ar skrivagner kentoc’h : penaos e krog, penaos ez echu, piv zo bet lakaet da zaneveller ha perak, penaos e vez krouet an amva, peseurt labour zo bet graet war al lusk, penaos e vez lakaet al lenner da soñjal dre dammlavaroù, perak en deus al lenner c’hoant da vont war-raok, penaos e vez krouet ar suspens ma ‘z eus, peseurt implij a ra an aozer eus an anvioù gwan, peseurt mod e vezh eztaolet soñjoù an tudennoù gantañ, penaos e vez roet buhez d’an tudennoù, penaos e c’hoari ar skrivagner gant kronologiezh an darvoudoù… Erfin petra zo mat ha petra zo gwanoc’h el levr ? Mod-se e klaskan gwellaat va labour.

Kaoz zo bet eus an danevelloù, met ar barzhoniezh hag an haiku a blij kalz deoc’h. Gallout a rit lâret un tamm hiroc’h deomp ?

Pa oan krennard em eus kroget da skrivañ barzhonegoù, evel kalz tud yaouank, goude bezañ lennet Verlaine, Apollinaire ha Nerval el lise, ha neuze André Breton hag ar surrealourien p’edon studier. Barzhed Breizh ha barzhed ar bed bras am eus graet anaoudegezh ganto tamm-ha-tamm…
E galleg e skriven d’ar c’houlz-se ha ne skriven nemet barzhonegoù. Ne oan ket gouest da skrivañ e brezhoneg. Kendalc’het em eus gant ar barzhonegoù, dibaouez. Un torkad kentañ zo bet embannet : Malnoë, e galleg, p’edon o chom e Naoned ; an eil a oa divyezhek galleg-saozneg : Feuillets d’Irlande ; hag an trede a oa diyezhek brezhoneg-galleg : Daouzek kur Izidor.
War an diwezhadoù, goude bezañ tremenet ur master 2 e brezhoneg e Roazhon 2, em eus cheñchet yezh da vat. Ar brezhoneg eo am eus dibabet da yezh krouiñ. Pevar bloaz warn-ugent e oan. Poent e oa… Neuze em eus kroget da sevel danevelloù hag e brezhoneg nemetken.
Bed an haiku am eus anavezet kalz diwezhatoc’h. N’ouzon ket penaos ent-resis. Marteze p’edon o klask kompren speredelezhioù an Oriant. Diouzhtu on bet bamet gant Bashô ha gant Issa. Ur bed nevez a zigore dirazon. Ha gant plijadur bras em eus kroget da sevel haiku.

Un awen disheñvel eo evit an haiku pe ar varzhoniezh ?

Ya, disheñvel mat eo. Berr tre eo, a ouzer a-walc’h. Seitek silabenn, teir linennig. Un tenn-anal, tra ken. Arz an arselliñ eo. Arz ar par berr hag an tapout war ar prim. Un doare da santout ar gwirvoud o tifoupañ dre nerzh ur munud en endro. N’eus metaforenn ebet en haiku, met daou live distok eus ar gwirvoud a vez lakaet keñver-ha-keñver. Un troc’h zo etrezo. Pedet e vezer da sevel ur pont etre an daou live evit reiñ buhez d’an haiku, evit buhezañ anezhañ.

Neuze kentoc’h barzh pe skrivagner danevelloù ?

P’en deus skrivet e deizlevr beaj brudetañ, Ar wenodenn strizh e fin ar bed, en deus mesket Bashô ar c’homzoù plaen hag an haiku. Haibun a vez graet eus ar stumm-se. Ne lakfen troc’h ebet neuze, nemet ez eo ar varzhoniezh an arz diaesañ. Un arz dibosupl dre ouenn marteze. Biskoazh ne vez tizhet ar pal. Un hent eo met morse n’erruer e penn ar veaj. Kement-se ne lavarfen ket a-zivout an danevelloù. Met n’heller ket tremen hep mont en hent… Lakomp ez on ur skrivagner a guzh ur barzh en e sac’h-kein…

N’haller ket gounit e damm bara diwar ar skrivañ e brezhoneg. Peseurt micher ho poa a-hend-all ?

Re wir. Met ret eo gouzout ez eo rouez-tre ar skirvagnerien a vev diwar o fluenn er yezhoù komzet ar muiañ zoken. Pet skrivagner a vev diwar e bluenn e Bro-C’hall ? Tregont ?
Micherioù all am eus bet neuze : graet em eus war-dro louzoù evit al loened e Sant-Brieg, war-dro studiadennoù hag enklaskoù e Sant-Albin, war-dro boued-laezh e Naoned, war-dro ar gwin katalan e Perpinyà, hag erfin on bet rener Produet e Breizh e Brest e-pad pemzek vloaz.

Pa n’emaoc’h ket o skrivañ, petra a blij deoc’h ober ?

Bep mintin e salaouan podkastoù tra ma ran un tamm sport. Lenn a ran kalz. Plijout a ra din mont da gouronkañ er mor bemdez. Mont a ran da foetañ bro gant va gwreg ivez. Goude koan e plij deomp gwelout ur film pe ur stirad. Ur fest-noz bennak gant va bugale ha va bugale-vihan… Un tamm liorzhañ… Un diskouezadeg ur wech ar mare. Plijout a ra din an arzoù pleustrek : al livañ, ar c’hizellañ… Alies em eus kenlabouret gant arzourien (Daniela Jordanova, Vincent Lemesles…) evit skeudennaouiñ va zeskadoù barzhonegoù. A-hend-all e kenlabouran gant skipailh Al Liamm hag ezel on eus bodad programmiñ Étonnants Voyageurs.

Ouzhpenn lenn a reer evel-just. Peseurt fimoù/stiradoù ha peseurt sonerezh a blij deoc’h ?

O ! A bep seurt. « An holl zoareoù zo mat war-bouez an doare borodus, » a lavare Voltaire ! P’edomp o chom e Brest, va gwreg ha me, edomp ezel eus ur Cineclub. Filmoù kozh a welemp, hag unan a zisplege doareoù ar film da c’houde ha pep hini a roe e soñj. Ma gwreg zo ur mailh war ar fiñvskeudennerezh. Me n’on ket, met plijout a ra din. Memes tra gant ar sonerezh. Dre va gwreg hag a-drugarez da’m bugale em eus ledanaet un tammig va gouiziegezh, eus Arvo Pärt da Jean Cras, eus Barbara da Nolwenn Korbell ha Krismenn…